Nchi nyingi za Ulaya zilitunga Kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT) katika miaka ya 1960 na 1970. Nchi zingine zilifuata miaka ya 1980 na baada ya hapo. Katika baadhi ya nchi, inajulikana kama ushuru wa bidhaa na huduma (GST). VAT ni ushuru usio wa moja kwa moja; hii ina maana kwamba ushuru hulipwa kwa mamlaka ya mapato na muuzaji wa bidhaa lakini kwa hakika hulipwa na mnunuzi kwa muuzaji kama sehemu ya bei. Kinyume na kodi ya mapato, ambayo hutoza ushuru zaidi kwa watu wanaopata mapato ya juu, VAT inatumika sawa kwa kila ununuzi. Inalipwa na mtu anayetumia bidhaa zinazopaswa kulipiwa kodi na huduma zinazotozwa ushuru.

Ili kupunguza athari za COVID-19, Rais alipendekeza hatua mbalimbali. Muhimu kati ya hatua hizi ni kwamba kiwango cha VAT kipunguzwe kutoka 16% hadi 14%. Katibu wa Baraza la Mawaziri (CS) wa Hazina ya Kitaifa kwa mujibu wa sheria amepewa mamlaka ya kubadilisha kiwango cha VAT kwenda juu au kushuka kwa kiwango kisichozidi 25%. Tarehe ya kuanza kutumika ilichapishwa kama 1^st Aprili, 2020.

Kodi hiyo inakusanywa katika maeneo maalum na watu waliosajiliwa na VAT ambao wanafanya kazi kama mawakala wa Serikali. VAT ni ushuru wa matumizi kwa vile hatimaye hutozwa na mtumiaji wa mwisho na hutozwa kama asilimia ya bei. Ni ushuru wa matumizi ya kibinafsi na sio malipo kwa biashara.

Kuweka kiwango cha VAT cha 14% kunamaanisha kuwa muuzaji lazima aongeze 14% kwa bei ya mauzo ya bidhaa. Kulingana na elasticity ya bei ya bidhaa na huduma, mfumo wa ushuru wa VAT unaweza kubadilisha maamuzi ya ununuzi ya watumiaji.

Kupunguza kiwango cha VAT kunapunguza bei ya rejareja ya bidhaa na huduma, ingawa kupungua kwa bei inayotarajiwa haiwiani moja kwa moja na punguzo la kiwango cha VAT. Kupunguza kiwango cha VAT huongeza kidogo matumizi ya bidhaa zilizoathirika. Wakati huo huo, kupunguza kiwango cha VAT kunapunguza mapato katika bajeti ya serikali. Kufuatia kupunguzwa kwa kiwango hicho kutoka 16% hadi 14%, bei ya bidhaa yenye thamani ya Kshs 200, kwa mfano, itashuka kwa Kshs 20. Kwa hiyo, mahitaji ya mlaji ya bidhaa hii yataongezeka. Wateja mara nyingi hubadilisha mahitaji yao kuelekea bidhaa nzuri kwa kiwango cha chini cha ushuru kwa sababu bei ni ya chini kuliko hapo awali.

Kwa kumalizia, inatarajiwa kwamba kufuatia kupunguzwa kwa kiwango cha VAT, bei ya vitu na huduma hatimaye itashuka. Kupunguza ni hatua nzuri ya kupunguza gharama ya maisha kwani bei iliyopunguzwa itaongeza akiba kwa watumiaji.

Na Rhoda Wambui

Elimu ya Ushuru, Mamlaka ya Mapato ya Kenya.