1. Kodi ya Mapato

Ushuru wa mapato ni ushuru unaotozwa kwa kila mwaka wa mapato, kwa mapato yote ya mtu awe mkazi au asiye mkazi, ambayo yanakusanywa au yalitolewa kutoka Kenya.

Kodi ya Mapato imewekwa;

• Mapato ya biashara kutoka kwa biashara yoyote au taaluma
• Mapato ya ajira
• Mapato ya kodi
• Gawio na Maslahi
• Mapato ya pensheni
• Mapato kutoka kwa a Soko la Dijiti
• Mapato ya maliasili miongoni mwa mengine

Kuna mbinu tofauti za kukusanya kodi ya mapato kutoka kwa makampuni na ubia, kulingana na vyanzo vyao vya mapato.

Njia hizi ni pamoja na:

a. Kodi ya Shirika

Hii ni aina ya Kodi ya Mapato ambayo inatozwa kwa mashirika ya kibiashara kama vile Makampuni yenye Ukomo, Dhamana na Vyama vya Ushirika, kwa mapato yao ya kila mwaka.

Kampuni ambazo ziko nje ya Kenya lakini zinafanya kazi nchini Kenya au zenye tawi nchini Kenya hulipa Ushuru wa Shirika kwa mapato yanayopatikana nchini Kenya pekee.

Je, ushirika unalipa kodi ya shirika?

b. Kulipa Unapopata (PAYE)

Hii ni njia ya kukusanya ushuru kwa chanzo kutoka kwa watu binafsi katika ajira yenye faida.

Makampuni na Ubia na wafanyakazi wanatakiwa kukatwa kodi kulingana na viwango vya kodi vilivyopo kutoka kwa mishahara au mishahara ya wafanyikazi wao kwa kila siku ya malipo ya mwezi mmoja na kutuma sawa kwa KRA mnamo au kabla ya tarehe 9 ya mwezi unaofuata.

c. Kodi ya Kuzuia (WHT)

Hii ni kodi inayotokana na madarasa fulani ya mapato kwa wakati wa kufanya malipo, kwa wasio wafanyakazi.

WHT inatolewa kwenye chanzo kutoka kwa chanzo cha mapato yafuatayo:

• Maslahi
• Gawio
• mirahaba
• Usimamizi au ada za kitaalamu (ikiwa ni pamoja na ushauri, shirika au ada za mkataba)
• Tume
• pensheni
• Kodi iliyopatiwa na wasiokuwa wakazi
• Malipo mengine yaliyotajwa

Makampuni na ubia wanaofanya malipo hayo, wana wajibu wa kutoa na kupeleka kodi kwa Kamishna wa Kodi ya Ndani.

d. Ushuru wa zamani

Hii ni kodi inayolipwa mapema kabla ya gari la huduma ya umma au gari la biashara kwenda kwa ukaguzi wa kila mwaka.

e. Teknolojia ya Ushuru

Kodi ya awamu hulipwa na watu ambao wanalipa kodi kwa mwaka wowote ambayo ni Kshs. 40,000 na kuendelea.

2. Kodi ya Mapato ya Kukodisha

Hii ni ushuru unaotozwa kwa mapato ya kukodisha yaliyopokelewa kutoka kwa kukodisha mali. Ushuru wa mapato ya kukodisha inategemea jinsi mali iliyokodishwa ilitumiwa kwa madhumuni ya makazi au biashara.

Watu wote watu binafsi, ubia na makampuni yanayokodisha mali kwa watu wengine kwa matumizi ya makazi au ya kibiashara wanatakiwa kulipa kodi ya mapato kwa kodi inayopokelewa.

Ili kuwezesha kufuata sheria, KRA huteua maajenti wa kuzuilia na kulipa, asilimia ya jumla ya kodi kama kodi. Mawakala hawa wanaweza kuthibitishwa kupitia kikagua wakala kwenye iTax.

3. Kodi ya Aliongeza Thamani (VAT)

Kodi ya Ongezeko la Thamani inatozwa kwa usambazaji wa bidhaa zinazotozwa ushuru au huduma zinazofanywa au zinazotolewa nchini Kenya na kwa uingizaji wa bidhaa au huduma zinazotozwa ushuru nchini Kenya.

Ingawa makampuni na ubia wanaweza kujisajili kwa hiari kwa VAT ni LAZIMA wasajili ikiwa mapato yao ya kila mwaka yanazidi Kshs. 5,000, 000.

Ili kuwezesha utiifu, KRA huteua mawakala wa kuzuia na kulipa, VAT kwa bidhaa zinazotolewa. Mawakala hawa wanaweza kuthibitishwa kupitia kikagua wakala kwenye iTax.

4. Ushuru wa Ushuru

Hii ni wajibu wa ushuru uliowekwa;

• bidhaa zinazotengenezwa nchini Kenya, au;
• iliyoagizwa Kenya na imesema katika ratiba ya 1st ya Sheria ya Ushuru wa Ushuru, 2015.

Makampuni na Ubia wanaojishughulisha na bidhaa zinazotozwa ushuru na huduma zinahitajika kulipa ushuru wa bidhaa.

Orodha na aina za bidhaa na huduma Zinazoweza Kutozwa Ushuru zimeorodheshwa katika Ratiba ya 5 kama inavyosomwa pamoja na Kifungu cha 117 (1) (d) cha Sheria ya Forodha na Ushuru, SURA YA 472 Sheria za Kenya.

Wao ni pamoja na;

• Maji ya madini
• Juisi, vinywaji vya laini
• Vipodozi na Maandalizi ya kutumia nywele
• Bia nyingine iliyotokana na malt
• Opaque bia
• Huduma za mkononi za simu za mkononi
• Malipo ya malipo ya uhamisho wa fedha kati ya wengine

5. Kodi ya Mapato ya Gharama (CGT)

Hii ni ushuru unaotozwa kwa faida yote inayopatikana kwa kampuni au mtu binafsi baada ya kuhamisha mali iko nchini Kenya, ikiwa mali hiyo ilinunuliwa au la kabla ya tarehe 1 Januari, 2015.

Ilianza kutumika tarehe 1 Januari 2015.

6. Mapato ya Wakala

Hii ni aina ya malipo ambayo KRA inakusanya kwa niaba ya mashirika mbalimbali ya kukusanya mapato nchini Kenya.

Aina mbili za Mapato ya Shirika ni pamoja na;

• Kazi ya Stamp
• Ushuru wa Pesa na Pwani

a. Kazi ya Stamp

Ushuru wa stempu ni ushuru unaotozwa kwa uhamisho wa mali, hisa na hisa.

Inakusanywa na Wizara ya Ardhi, ambayo imekabidhi kazi hiyo kwa Mamlaka ya Ushuru ya Kenya (KRA).

b. Kodi ya Kuweka Dau

Kodi ya Kuweka Dau inatozwa kwenye mapato ya jumla ya michezo ya kubahatisha (GGR) ya mtunza vitabu kwa kiwango cha 15% kama ilivyotolewa na Kifungu cha 29A cha Sheria ya Kuweka Dau, Bahati Nasibu na Michezo ya Kubahatisha, 1966.

Biashara za kamari, michezo ya kubahatisha na Bahati Nasibu zinahitajika kuzuiliwa kama ushuru na kuwasilisha kwa KRA 20% ya ushindi kulipwa kwa washindi.

Ushuru wa Bidhaa kwenye Kuweka Dau unatozwa kwa kiwango cha 20% ya kiasi kinachouzwa au kilichowekwa, kuanzia Mwezi wa Novemba, 7.

6. Kodi ya mauzo

• Ushuru wa Mauzo ni ushuru unaotozwa kwa biashara ambazo mauzo yake ni zaidi ya Kshs. 1,000,000 lakini haizidi au haitarajiwi kuzidi Kshs. 25, 000,000 katika mwaka wowote wa Mapato.
• TOT inatozwa chini ya Kifungu cha 12 (C) cha Sheria ya Kodi ya Mapato (CAP 470)

Kustahiki kwa Kodi ya Mauzo

• Mkazi au shirika lolote ambalo mapato yake ya jumla/yanayotarajiwa ni zaidi ya Kshs. 1,000,000 lakini haizidi au inatarajiwa kuzidi Kshs. 25,000,000 katika mwaka wowote wa mapato unastahiki Kodi ya Mauzo. Hata hivyo, mtu anaweza kuchagua, kwa taarifa kwa maandishi kwa Kamishna, kutotozwa kodi chini ya TOT ambapo masharti mengine ya Sheria ya Kodi ya Mapato yatatumika kwa mtu huyo.
• Mlipakodi aliyesajiliwa kwa Kodi ya Mauzo anayejishughulisha na bidhaa zinazoweza kuuzwa na ana mauzo ya Kshs. 5,000,000 na zaidi zinahitajika ili kujiandikisha kwa VAT pia.

Misamaha chini ya utaratibu wa Kodi ya Mauzo
Kodi ya kupindua haitatumika kwa-:
a. Mapato ya kukodisha
b. Ada za usimamizi au kitaaluma au mafunzo; na
c. Mapato yoyote ambayo yanategemea kodi ya mwisho ya zuio chini ya Sheria ya Kodi ya Mapato kama vile gawio linalostahiki au maslahi yanayostahiki.
Zaidi ya hayo, kodi ya mauzo haitumiki kwa walipa kodi wasio wakazi.

Faida za Kodi ya Mauzo
• Gharama zilizopunguzwa za kuhifadhi kumbukumbu kwa sababu walipa kodi waliosajiliwa na TOT wanahitajika tu kuweka rekodi za mauzo ya kila siku na rekodi za ununuzi wa kila siku.
• Michakato iliyorahisishwa ya kufungua na malipo ikijumuisha malipo kupitia simu za mkononi - Programu ya M-Service
• Muda uliopunguzwa wa kufungua na kulipa kodi
• Kodi ya mauzo ni kodi ya mwisho
• Mtu hatakiwi kuwasilisha marejesho ya Kodi ya Mapato ya mwisho wa mwaka kwa mapato yanayotegemea TOT

Je, ni kiwango gani cha Kodi ya Mauzo (TOT)?

• Kodi ya Mauzo inatozwa kwa kiwango cha 1% kwa mauzo ya kila mwezi. 
• Gharama hazipunguzwi.
• Hii ni kodi ya mwisho.

Usajili wa Kodi ya Mauzo

Usajili unafanywa mtandaoni kupitia jukwaa la iTax
• Ingia kwenye iTax ukitumia PIN na nenosiri lako kupitia https://itax.kra.go.ke
• Bofya kwenye sehemu ya Usajili, chagua 'rekebisha maelezo ya PIN'
• Chini ya sehemu 'A' taarifa za msingi bonyeza ndiyo chini ya swali 'Je, unataka kujiandikisha kwa TOT?'
• Chini ya sehemu ya 'B' Maelezo ya Wajibu, chagua tarehe ya usajili wa TOT na utume maombi.

Tarehe ya mwisho ya kujaza na kulipa kwa TOT
Mtu anayetozwa ushuru wa mauzo chini ya kifungu hiki atawasilisha marejesho na kulipa ushuru kwa Kamishna mnamo au kabla ya siku ya ishirini ya mwezi unaofuata mwisho wa kipindi cha ushuru.
• Ingia kwa iTax,
• Chini ya menyu ya kurejesha, chagua urejeshaji wa faili, kisha ushuru wa mauzo na upakue mapato ya excel,
• Kamilisha kurejesha na uwasilishe,
• Baada ya kuwasilisha marejesho, nenda kwenye menyu ya malipo, chagua "malipo", chagua kiasi kinachopaswa kulipwa, na utoe hati ya malipo,
Fanya malipo hayo katika benki mshirika wa KRA au kupitia M-PESA ukitumia nambari ya bili ya Serikali 222222, Nambari ya Akaunti ni nambari ya Usajili wa Malipo iliyonukuliwa kwenye kona ya juu kulia ya hati ya malipo inayozalishwa.

Sasa unaweza pia kuwasilisha na kulipa TOT yako ukitumia mpya Programu ya KRA M-service App.

Adhabu na Riba kwa Kodi ya Mauzo
• Kuchelewa kuwasilisha marejesho ya TOT huvutia adhabu ya KShs. 1,000.
• Adhabu ya kuchelewa kwa malipo ni 5% ya kodi inayodaiwa.
• Riba ya kodi ambayo haijalipwa ni 1% ya kodi inayotozwa kwa mwezi au sehemu ya mwezi.